शिव उप्रेती/देउराली, गोरखा

विद्यालय परिसरमा पहिलो पटक बालभेलाको आयोजना हुँदै थियो । ९ कक्षाकी रुपा गुरुङलाई असाध्यै जिज्ञासा थियो, बाल भेलामा के के होला ?
परिचय कार्यक्रमको चरण आयो । उनले पनि परिचय दिइन् । सबैले परिचय दिए । केहीबेर समन्वयकर्ता पवित्रा भट्टराईले बालभेलाको परिचय र भूमिका सुनाइन् । ‘बडीम्यापिङ’ गरेर बालबालिकाको रुचि, जिम्मेवारी, कर्तव्य आदि पत्ता लगाउने कुरा सुनिरहँदा उनी रोमाञ्चित भइरहेकी थिइन् । कसरी हुन्छ होला बडिम्यापिङ ? उनलाई जिज्ञासाले कुत्कुत्याइरहेको थियो ।
सहजकर्ताले बडिम्यापिङका लागि कोही विद्यार्थी साथीलाई अगाडि आइदिन अनुरोध गरिरहेकी थिइन् । अगाडि जान धेरैबेरसम्म कोही तयार नभएपछि उनको नजिकको साथी राधा परियार उठिन् र सरासर अगाडि गइन् । सबै साथीहरू अचम्मित थिए । पहिलो पटक बडिम्यापिङ गरेर बालबालिकाको बिभिन्न पक्षको पहिचान गर्ने कार्यक्रम अबलोकन गर्न उनीहरू तम्तयार थिए ।
सहजकर्ताले यतिबेलासम्म भुइँमा न्यूजप्रिन्ट ओछ्याएकी थिइन् । राधालाई त्यहाँ सुत्न भनियो । उनी नहिच्किचाई सुतिन् । अर्को एकजनालाई उनको शरीरको नक्शा बनाउन आग्रह गरियो । सृष्टि भण्डारीले उनको सिङ्गो शरीरको नक्शांकन गरिन् । अब त्यहीबाट बिभिन्न छलफल सुरु भयो ।
बाल भेला सञ्चालन गर्दा बालबालिकाको बुझाईलाई मूल्यांकन गर्नका लाागि शरीर नक्सांकनको औजार प्रयोग गरिन्छ । एउटा जीवन सञ्चालनमा मानव अंगको जति महत्व हुन्छ, त्यसरी नै बाल अधिकार कार्यन्वयनमा पनि सबै अंग सुचारु हुनु पर्छ भन्ने यसको मुख्य सन्देश हो । सामुहिक छलफल बिधिद्वारा सबै अंगको मूल्यांकन यसबाट हुन्छ ।
रुपाले पनि आफ्नो समस्या सुनाइन् । जसरी मानब इन्द्रीयहरू सबै सक्रिय भएनन् भने सबलताको अभाव हुन्छ त्यसरी नै बाल अधिकार बहाली हुन पनि सामाजिक वातावरण सबल हुनु पर्छ । उनको एकै मात्र समस्या टहरोको कष्टबाट मुक्ति थियो । बाँसको कप्टेराले बारेको, कटुसको स्याउलाले छाएको टहरोमा बसेर पढ्दा धेरै समस्या भोग्नु परेको उनको मुख्य गुनासो थियो । रुपाको मात्र होइन गोरखा देउरालीका अधिकांश बालबालिकाको यो साझा समस्या थियो ।
गत बर्ष भूकम्प गएपछि भूकम्प पीडित क्षेत्रमा बालबालिकाले यस्तै प्रकारका समस्या व्यहोरिरहेका छन् । २०७२ साल बैशाख १२ गते र त्यसपछि पटक पटक गएको भूकम्पबाट अधिकांश बिद्यालय भवन र निजी आवासहरू भत्केका छन् र ती पुनर्निर्माणका क्रममा छन् ।
गोरखामा मात्र तीनहजार भन्दा धेरै कक्षाकोठा पूर्ण रुपमा नष्ट भएको थियो । सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरूले केही विद्यालय भवन निर्माण गर्ने भने पनि पुनर्निर्माणको काम द्रुत गतिमा हुन सकेको छैन ।
प्रधानाध्यापक गणेश श्रेष्ठकाअनुसार रामशाह माविको कक्षा ९ र बाल विकास कक्षाका विद्यार्थी अहिले पनि बाँसको कप्टेराले बारेको विद्यालयमा पढिरहेका छन् । भुकम्पले विद्यालय भवन भत्काएपछि कक्षा ९ का ४४ जना र शिशु कक्षाका २५ जना बालबालिका टहरोमा पठनपाठन गर्ने उनी बताउँछन् ।
‘पानी पर्दा र हावाहुरी चल्दा असाध्यै समस्या हुन्छ’ रुपा भन्छिन् ‘यो जाडो महिनामा झन् काठ्ठिएर पढ्नै सकिन्न ।’ कप्टेराको बार पनि भत्किन थालेको उनको भनाइ छ । ‘यसै त कप्टेरा, स्याँठ छेक्दैछेक्दैन, त्यसमाथि पनि अहिले त उख्लिन थालेका छन् । ढल्न थालेका छन् ।’ हिउँदमा चिसो बतास र बर्खामा बाछिटाले पढाइमा धेरै नै डिस्टर्ब गरेको उनको भनाइ छ ।
उदाङ्गो बारबाट विद्यार्थीहरू बाहिर मात्र हेरिरहने अर्का विद्यार्थी आवाज घिमिरे बताउँछन् । ‘बाहिर सबै देखिन्छ, अनि घरिघरि आँखा बाहिर पुगिरहन्छ । ध्यान पनि बाहिर गइरहन्छ’ उनी भन्छन् ‘पक्की कक्षा कोठामा भए यस्तो हुदैनथ्यो ।’ भुकम्पका कारण यो दुई बर्षदेखि विद्यार्थीहरूको पढाइको गुणस्तरमा असर पारेको उनको दाबी छ ।
अस्थायी टहरोमा पढ्नुपर्दा सरसफाइमा समेत समस्या भएको अर्का विद्यार्थी राजेश हमालको भनाइ छ । ‘टहरोको भुइँभरि धुलो हुन्छ । यस्सो झोला खस्यो भने पनि धुल्लै हुन्छ’ उनी भन्छन् ‘लुगा पनि दिनदिनै धुल्लै हुन्छ । हप्तामा एकफेर धोएर पनि हुँदैन । दुईफेर धुन फेरफार दुईजोर छैन ।’ पानी पर्दा छानाबाट पनि जमिनबाट पनि पानी भरिने उनी बताउँछन् ।
टहराको भुईँमा बसेर पढ्दा शिशु कक्षामा पढ्ने ससाना विद्यार्थीलाई अझै गाह्रो हुने इसिडीकी शिक्षिका मुना नराल बताउँछिन् । ‘बेन्च नि छैन । भुइँमा कार्पेट ओछ्याएर राख्ने गरेको छु’ उनी भन्छिन् ‘चिसोले सिधै असर गर्छ । कतिपय विद्यार्थीहरू चिसोका कारण रुघा, खोकी, पेटका बिरामी भइरहन्छन् । पानी पर्दा भित्रै भल पस्छ ।’ खेलौंना राख्ने ठाउँ पनि नभएको उनी बताउँछिन् ।
भवन भुइँचालोले भत्काइदिएपछि विद्यार्थीहरूको बिचल्ली भएको प्रअ श्रेष्ठ बताउँछन् । केही दातृ निकायले भवन निर्माणको काममा सहयोग गरिरहे पनि पर्याप्त नभएकाले अझै केही समय यस्तै समस्या झेल्नु पर्ने उनको भनाइ छ ।

—साभारः बालमैत्री स्थानीय शासन मीरेष्ट लेखमाला