नयाँअनलाइन विश्लेषण

कमन देवान ।
पहिलो कारण : इमानदारिता नगुमाई लेख्ने हो भने नेपालका ठूला/राष्ट्रिय मिडियाको रवैया मुलुकका उत्पीडित समुदायका आवाजलाई मुखरित गर्ने भन्दा पनि त्यसलाई जुनसुकै माध्यमबाट बोल्ती बन्द गर्न उद्धत छ । मधेसी, आदिवासी जनजाति, अल्पसंख्यक समुदायका साम्प्रदायिक दंगा निम्त्याउन सदैव अग्रसर देखिन्छ । नेपालका मिडिया टाइकुनहरु मधेस र मधेसीलाई पेलेरै ठीक पार्न सकेमात्रै नेपालको राष्ट्रता बलियो हुन्छ भन्ने तर्क राख्छन् । मिडिया मालिकहरुको जात, धर्म, वर्ण र राजनीतिक आस्था जे पनि हुन सक्ला तर उनीहरुमा जुन प्रवृत्ति छ, त्यो भनेको जुनसुकै उपाय लगाएर पनि मधेस र मधेसका जनतालाई खुइलाउने, विखण्डनकारीको बिल्ला भिराउने, अराष्ट्रवादी करार गर्ने । त्यस्तै आदिवासी जनजाति समुदायलाई पहिचान र संघीयताको मुद्दा बोकेकै कारण साम्प्रदायिक बनाइदिने । त्यसका निम्ति उनीहरुले बलियो हतियारका रूपमा कहिले सिके राउत त कहिले केपी ओलीको अभियानलाई मलजल गरिरहन्छन्  ।
नेपालका मिडियाको मधेस विरोधी रवैयाका कारण ग्राउन्ड रियालिटीको सत्य न्युजरुमसम्म पुग्दा करिब ४० प्रतिशतसम्म अपभ्रंश भइसकेको हुन्छ भने समाचारका रूपमा प्रसारित वा प्रकाशित हुँदा मधेसका जनतालाई कनपरो तात्ने बनिसकेको हुन्छ । यसो किन हुन्छ ? राज्य वा जिम्मेवार निकाय कसैले यस बारेमा आवश्यक अध्ययन गर्न चासो देखाएको छैन । तर, जब मधेसी जनताको आवेगले सीमा नाघ्छ, उनीहरुले सबै भन्दा पहिलो शिकार मिडियाकर्मीलाई बनाउँछन् । त्यसपछि देशका एकथरी राष्ट्रवादीहरु मिडिया स्वतन्त्रताको वकालत गर्दै मधेस र मधेसी विरुद्ध नारा उराल्छन् । सही मौका पारेर मिडियाले मधेस विरोधी आफ्नो इन्टेन्सनलाई उपयोग गर्न सफल हुन्छन् ।
दोस्रो कारण : नेपाल प्रहरी, सशस्त्र प्रहरी र नेपाली सेनासमेत मधेस आन्दोलनका हिंसा कम गर्ने नाउँमा प्रयोगमा ल्याउन थालिएको छ । जसका कारण हिंसा अरु बढ्दै गएको छ । पछिल्लो समय सिके राउतको अभियानलाई लक्षित गरेर प्रधानसेनापतिले जुन अभिव्यक्ति दिए, त्यसबाट एक थरी राष्ट्रवादीहरुलाई ठूलो आत्मबल मिल्यो । लगत्तै एमाले अभियानका नाउँमा मधेसमा मधेसीहरुले प्रतिवाद गर्ने जान्दाजान्दै जबरजस्ती घुस्ने र मधेसी दल, तिनले उठाएका माग र मुद्दालाई सकेसम्म खुइलाउने योजना बनाए लगत्तै अर्काथरी राष्ट्रवादीहरुलाई हुटहुटी लाग्यो । जसको परिणाम फागुन २३ गते सप्तरीको राजविराज गोली काण्ड मच्चियो ।
नेपालका सुरक्षाकर्मीहरुको हुर्मत काढ्नलाई यहाँ चर्चा गर्नुभन्दा पनि उनीहरुकै रवैयाका कारण मुलुकमा क्रमशः विभाजनको रेखा कारिँदै गएको प्रष्ट छ । सप्तरीको मठैयामा भएको गोली काण्डपछि सुरक्षा निकायभित्रै प्रहरीको ‘फायरिङ पोलिसी’ बारे सांगठनिक कमजोरीको विषयवस्तु सञ्चारमाध्यमबाट उजागर भइसकेको छ । राजधानीमा राप्रपा नेपालले गरेको आन्दोलनमा पानीको फोहरा हान्ने र मधेसमा मधेसी दलहरुले आन्दोलन गर्दा ताकेर टाउका, छाती र कम्मर माथिका भागमा गोली हान्ने राज्यको सुरक्षा निकायको रवैयामाथि शंका नहुने पनि कुरो भएन । यस कारण नेपालमा सुरक्षा निकायकै कारण पनि समस्या अरु जटील बन्दै गएको स्पष्ट छ ।
तेस्रो कारण : मधेस र मधेसीलाई युपी बिहारको संज्ञा दिनेदेखि दुई चार वटा आँप झरेको संज्ञा दिने एमाले अध्यक्ष खड्गप्रसाद ओलीको अभिव्यक्तिले पनि मुलुकको तराई मधेस र पहाडीया समाजका बीचमा दरार उत्पन्न हुँदै गएको छ । एमालेले मेची–महाकाली अभियान सञ्चालन गरेर मधेसमा आफूविरुद्धका भ्रम चिर्ने प्रयत्न गर्नु आफैमा राजनीतिक कदम थियो । तर, यसअघि एमालेले मधेसप्रति जुन रवैया अपनाएको थियो त्यस कारण मधेसमा एमालेका विरुद्ध प्रवेश निषेधसम्मको कदम उठ्नु स्वाभाविक थियो । मधेसविरोधी एमाले रवैयाका कारण पनि मधेस असुरक्षित थलो बन्दै गएको स्पष्ट छ ।
मधेसलाई एमालेले सम्हाल्ने प्रयास गरेको अर्थमा अभियानलाई व्याख्या गर्नेहरुको पनि छन् । उनीहरुको व्याख्या एक हदसम्म ठीकै हो । राजनीतिक गतिविधिका लागि राजनीतिक दलहरु देशको कुनै पनि कुनामा जान पाउनु उनीहरुको अधिकारको कुरा हो सँगैसँगै कुनै पनि दलले गर्ने अभियानले आम जनताको भावनालाई जोड्ने अभिप्राय राख्न आवश्यक हुन्छ । तर, मधेसमा एमालेविरुद्ध ऊ आफैले जस्तो आक्रोशको मानसिकता तयार गरेको थियो, राजविराज गोली काण्ड त्यसको पनि उपज हो ।
चौंथो कारण : एमाले अभियान मधेस प्रवेश गर्ने सन्दर्भअघि नै गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधि र एमाले अध्यक्ष ओलीबीच मिडियामा जुहारी चलेको जनताले बुझेकै कुरा हुन् । त्यसका अतिरिक्त तत्कालीय सप्तरी जिल्ला प्रशासन कार्यालयको भूमिकाले पनि आगोमा घ्यु थप्ने काम गरेकै हो । तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी उद्धवप्रसाद तिमल्सिनाले एमालेको अभियानलाई कुनै पनि हालतमा सफल पारिने र मोर्चालाई जस्तोसुकै परिस्थितिमा रोक्नलाई बल प्रयोग गरिने अभिव्यक्ति दिएका थिए । प्रशासनको अडानलाई मोर्चाले धम्कीका रूपमा लियो र एमाले अभियानलक्षित बन्दको कार्यक्रम तय गर्यो ।
फलतः राजनीतिक कारणले पनि एमाले अभियानलाई खुइल्याउने र मधेसी मोर्चालाई अनावश्यक क्षति तुल्याउने किसिमले राजविराज गोली काण्ड मच्चिएको बुझ्न सकिन्छ । ‘राजनीतिक आवरणमा एमाले शीर्ष नेताहरुको कत्लेआज गर्नेसम्मको योजना थियो’ भन्ने जस्ता आरोप एमालेले काठमाडौं पुगेर जुन हुँकार गर्यो, त्यो आफैमा गैरराजनीतिक अभिव्यक्ति हो । यद्यपि, एमालेले मधेसमा जसरी लखेटिनुपर्यो, त्यो राजनीतिक पराजयलाई ढाकछोप गर्न पनि अर्को राजनीतिक आरोपको खेती गर्नु एमालेको वाध्यता हो ।
पाँचौ कारण : एकातिर मधेसमा गएर मधेसी दलका नेताहरुको राजनीतिक विरासत भत्काउने एमालेको उग्रयोजना र अर्कातिर एमालेलाई मधेसमा छिर्नै दिनुहुन्न भन्ने मधेसी मोर्चाका केही नेताहरुको उग्रनिषेधवादले पनि राजविराज गोली काण्डलाई प्रश्रय दिएको स्पष्ट छ । दुवै पक्षले एक–अर्काका व्यवहार र कार्यशैलीहरुलाई संयमित पार्दै अघि बढेका भए मुलुकले यस्तो दुखद् परिणाम भोग्नुपर्ने थिएन । मधेसप्रति नकारात्मक धारणा पालेका धेरैलाई लाग्दो हो, मधेसीमाथि जुन दमन र हत्या काण्ड भयो त्यो जायज हो । अर्कोतिर, मधेसका जनता र मधेसी मोर्चा पक्षधरहरुलाई लाग्दो हो, यो हत्याकाण्डको दोषी सरकार र एमाले पनि हो । यसको कडाइका साथ प्रतिवाद गर्न फेरि आन्दोलन र विधंश्वलाई बढाउनुपर्छ । तर, वास्तवमा यी दुवै चिन्तन गलत छन् ।
इमानदारपूर्वक फेरि भन्नैपर्दछ । एमालेले मधेस प्रदेशभर आफ्ना अभियानलाई राजमार्ग केन्द्रित मात्रै गरेर अघि बढेको भए एकाध कालो झण्डा देखाएर विरोध गरे पनि मधेसी मोर्चाबाट जस्तो प्रतिक्रिया आयो, त्यो दुरावस्था हाम्रालागि टर्न सक्थ्यो । देशका प्रधानमन्त्री र गृहमन्त्रीले दिँदै नदिएको गोली हान्ने आदेशका भरमा सर्वसाधारण जनता मारिने थिएनन् । राज्य पक्षले प्रमाणित गरेका चार जना र मधेसी मोर्चाले दावी गरेको ७ जनाको अकालमै मृत्यु हुने थिएन । एमाले वा कुनै पनि दलको अभियान नेपाली जनताका लागि हो भने जनता मारेर सफल हुन्छ भन्ने दम्भ पनि नपालौं, मोर्चा वा कसैले कुनै दललाई घुँडा टेकाइयो भन्ने भ्रम पनि नपालौं । नुहुनु भोगिसकेको अवस्थामा अब बिग्रिएको परिस्थितिलाई सम्हालेर मुलुक र मधेस अघि बढ्नुपर्छ । सदन र सडकबाट विरोध र प्रतिरोध गर्न पाउनु लोकतन्त्रको सुन्दर पक्ष हो । तर, यसलाई विधिसम्मत ढंगले अघि बढाउन सकिएन भने मुलुकले राजविराजमा जस्तै दुखद् नियतीहरु भोग्नुपर्ने अवस्था दोहोरिरहन सक्छ ।